تاملی بر نقش رباعیات خیام در ذوق و قریحه آهنگسازان

پیشگفتار :

آقای ویلیام اچ.مارتین و خانم ساندرا میسون یک زوج انگلیسی علاقه مند به زبان فارسی هستند که بعد از اتمام مسئولیتشان در مشاغل دیگر به آموختن زبان فارسی و پژوهش در متون ادب فارسی پرداخته اند. علاقه این دو به رباعیات خیام به گونه ای است که تمام ذهن و فکر آنها را به خود مشغول کرده است. کتابخانه شخصی نسبتا بزرگ آنها در برگیرنده اکثر آثاری است که به زبان های مختلف درباره حکیم عمر خیام و رباعیات او تالیف یا ترجمه شده است. بدون تردید یکی از بهترین مجموعه های خیام شناسی را می توان در کتابخانه ی شخصی ایشان یافت. بیل و ساندرا سال ۲۰۰۹ را با ابتکار خود به عنوان سال عمر خیام و رباعیات اعلام کردند و از سال ۲۰۰۶ به تبلیغ درباره این سال و ابتکار خود مشغولند. نتایج تحقیق ایشان در کتابی با عنوان Art of omar Khayyam در انگلستان منتشر شده است.
منبع : خیام نیشابوری در غرب ، گفت و گو با ویلیام اچ.مارتین و سلندرا میسون /کتاب ماه ادبیات شماره ۱۳-پیاپی ۱۲۷- اردیبهشت ۱۳۸۷

نقش الهام بخش خیام بر آثار هنرمندان موسیقی

مقاله پیش رو یکی از آثار پژوهشی و معتبر سالیان اخیر در زمینه تاثیرگذاری رباعیات خیام بر آهنگسازان دوره های مختلف به شمار می رود. هر چند که بیش از یک دهه از انتشار این مقاله می گذرد اما به نظر مترجم و نگارنده آخرین و بهترین پژوهش محسوب می شود. امید است که با آگاهی و شناخت این کوشش ها و توجهات به رباعیات، هنرمندان ایرانی هم توجه و اهتمام هر چه بیشتر خود را برای معرفی و پاسداشت حکیم عمر خیام به کار ببندند.

محبوبیت ماندگار رباعیات عمر خیام ، چه به صورت اصل فارسی و چه ترجمه در شمار قابل توجهی از آثار موسیقایی که از این اثر الهام گرفته شده، منعکس گردیده است.
بسیاری از شاعران دیگر نیز الهام بخش خلق آثار موسیقی بوده اند: شکسپیر همیشه مورد علاقه آهنگسازان در غرب بوده است، و شاعران دیگر، از جمله بسیاری از شاعران قرن نوزدهم مانند آلفرد لرد تنیسون به دفعات الهام بخش آثار موسیقی بوده اند.
با وجود تعداد کم رباعیات، که حتی در طولانی ترین نسخه ادوارد فیتزجرالد (۱۸۰۹-۱۸۸۳) فراتر از ۱۱۰ رباعی هم نمی رود، اما نکته قابل توجه این است که بیش از ۱۵۰ آهنگساز از این رباعیات درخلق آثار خود الهام گرفته اند ( مارتین و میسون، ۲۰۰۷b).

انواع موسیقی که تحت تاثیر رباعیات خیام ساخته شده اند، قابل توجه است. این آثار شامل موسیقی های عامه پسند امروزی و همچنین موسیقی کلاسیک از اواخر قرن نوزدهم به بعد است. بیشتر آهنگ ها برگرفته شده از رباعیات خیام، غالباً به زبان انگلیسی و یکی از نسخه‌های ترجمه شده فیتزجرالد، یا روایتی موازی از رباعیات است.
افزون بر این موارد، انواع موسیقی‌های فیلم، آثار ارکسترال و قطعات ساده پیانو و نیز سوئیت‌های جاز و قطعات پاپ نیز وجود دارند.با وجود این که بسیاری از آثار موسیقی از سوی غرب، به ویژه از بریتانیا و ایالات متحده سرچشمه می گیرد، اما در این بین آثاری از تنی چند از آهنگسازان از جمله روسیه، آسیای مرکزی و خاورمیانه، و نیز ایران وجود دارد.

در ایران سنت دیرینه ای وجود دارد که ابیاتی از شاعران بزرگ را با همراهی سازهای موسیقایی می خوانند (دیرینگ و همکاران، ص ۱۵۳-۶۱؛ یارشاطر، ص ۵۹-۷۸). (به طور مثال خیام خوانی یا خیامی از رسوم موسیقایی خاص مردم بوشهر به شمار می‌آید که پیشینه‌ای کهن دارد. چنانچه از نام این آیین برمی‌آید، مراسم بر محوریت رباعیات منسوب به «عمر خیام» اجرا می‌شود و هدف آن را نادیده گرفتن رنج‌ها و آلام زندگی و در مقابل، غنیمت شمردن لحظه حال می‌دانند.)

غزلیات حافظ، سعدی و مولانا از این حیث مورد اقبال همیشگی بوده اند. تا جایی که به رباعیات مربوط می شود، ما هیچ هنرمند یا اجرای خاصی را نمی شناسیم که موسیقی آن برای رباعیات در دهه های اولیه قرن بیستم نواخته یا ضبط شده باشد.
با این حال، اثر شناخته شده ای از دهه ۱۹۷۰ وجود دارد که ناشر آن موسسه ماهور است، این مجموعه رباعیات با موسیقی فریدون شهبازیان، دکلمه احمد شاملو و آواز محمدرضا شجریان منتشر شده است . تعدادی از رباعیات نیز همراه با آثار دیگر شاعران بزرگ ایرانی در (پوئم سمفونی پرواز) به آهنگسازی دکتر کامبیز روشن روان، که توسط تکنور در سال ۲۰۰۲ بر روی سی دی منتشر شده است.

تاثیر ترجمه فیتزجرالد

علاقه غربی ها به ساخت موسیقی رباعیات خیام به اواخر قرن نوزدهم زمانی که ترجمه فیتز جرالد (برای اولین بار در سال ۱۸۵۹ منتشر شد) برمی گردد، (مارتین و میسون، ۲۰۰۷ الف، صفحات ۷-۸).
اولین قطعه شناخته شده از مجموعه ای از این سروده ها، و آهنگی که در اوایل قرن بیستم بسیار محبوب شد، توسط خواننده و آهنگساز مشهور انگلیسی لیزا لمان (۱۸۶۲-۱۹۱۸) صورت گرفت. او در سال ۱۸۹۶ آهنگهایی به نام «در بوستان ایرانی» برای چهار تکنواز و پیانو با بهره گیری از ۳۱ رباعی از نسخه‌های رباعیات فیتزجرالد را آهنگسازی و اجرا کرد (گارارد، ص ۲۲۴-۲۵).

برخی از آهنگ‌های این اثر در بین سایر موارد از معروف بیشتری برخوردار شدند، به‌ویژه آهنگی با عنوان «آه، ماه دلخوشی من!» که توسط خواننده تنور آمریکایی ماریو لانزا (۱۹۲۱-۱۹۵۹) خوانده شد. کل اثر نیز، اخیراً توسط کوارتت آواز Cantabile، بر روی سی دی توسط شرکت Quattro Voci Records در سال ۲۰۰۰ ضبط و منتشر شده است.
تنظیم قطعات لمان (Lehmann) از رباعیات فیتزجرالد، با موجی از آثار دیگر آهنگسازان همراه شد. تقریباً از سال ۱۹۰۰ تا ۱۹۴۰، هر ساله برخی از آثار بر اساس رباعیات در ایالات متحده یا اروپا ساخته می شد.
بسیاری از آهنگ‌ها تنظیمات ساده‌ای داشتند که شامل یک یا چند بیت برای چند صدا با همراهی پیانو یا گروه مجلسی می شدند. برخی از این آثار در دسته تصنیف‌های پرطرفدار قرار می‌گیرند که در سال‌های اولیه قرن بیستم بسیار مورد اقبال بودند.
موارد دیگر بیشتر در شکل و ماهیت «آهنگ هنری» هستند. این آثار شامل آثار آهنگسازانی مانند راجر کویلتر (۱۸۷۷-۱۹۵۳) است که در سال ۱۹۰۲ مجموعه ای از رباعیات را برای صداهای بدون ساز نوشت. ویویان الیس (۱۹۰۴-۱۹۹۶)، آهنگساز انگلیسی نمایش موزیکال، سه آهنگ از رباعیات را برای آواز و پیانو در سال ۱۹۲۱تنظیم کرد.

برخی از موزیسین ها از سایر کشورهای اروپایی نیز در این زمینه فعال بودند. به عنوان مثال، یک آهنگساز فرانسوی به نام ژان کراس (۱۹۳۲-۱۸۷۹)، در سال ۱۹۲۵ مجموعه ای متشکل از پنج رباعی را برای آواز و پیانو نوشت، در حالی که در هلند در حدود سال ۱۹۱۶، ویلم اسمالت، نوازنده، صحنه ای برای گروه کر« آکاپلا» چند رباعی با ترجمه هلندی P. C. Boutensتنظیم کرد.

همه آثاری که بر اساس رباعیات در نیمه اول قرن بیستم ساخته شده اند، در حد قطعات موسیقی کوتاه نبودند. احتمالاً شناخته‌شده‌ترین اثر بزرگ این دوره، آهنگسازی قطعه «عمر خیام» سر گرانویل بانتوک برای تک‌نوازان، گروه کر و ارکستر است. بانتوک (۱۸۶۸-۱۹۴۶) آهنگساز و رهبر ارکستر انگلیسی بود که بیشتر آثارش در زمره ساخته‌های برجسته ای قرار دارند و قطعه «عمر خیام» او نیز از این قاعده مستثنی نیست. این یک اثر سه بخشی است که شامل تنظیم تمام ۱۰۱ رباعی از نسخه پنجم فیتز جرالد می شود و اجرای آن نزدیک به ۳ ساعت طول می کشد.
) بانتوک قطعه «اوراتوریو» را در حدود سال های ۱۹۰۶-۱۹۰۹ ساخت و اولین بار در این دوره در بخش‌های جداگانه ای با رهبری آهنگساز اجرا شد (فورمن، ص ۱۰-۱۱). چندین بار اثر کامل آن در بریتانیا ضبط و پخش شده است. آخرین کار در سال ۲۰۰۷ توسط Chandos با گروه کر و ارکستر سمفونیک BBC به رهبری ورنون هندلی ضبط شده است)

تعداد محدودی از آهنگسازان دیگر آثار ارکستری را بر اساس رباعیات در سال های قبل از جنگ جهانی دوم ساختند. آرتور فوت آمریکایی (۱۹۳۷-۱۸۵۳) در سال ۱۹۱۲ یک سوئیت ارکسترال به نام “چهار قطعه شخصیت پس از رباعیات عمر خیام” را بر اساس یک کار قبلی برای آواز و پیانو نوشت.

چارلز کادمن (۱۹۴۶-۱۸۸۱) آهنگساز آمریکایی دیگر، عهده دار ساخت موسیقی برای فیلمی صامت درباره عمر خیام شد که در نهایت با عنوان “سوگند یک عاشق” در سال ۱۹۲۵ منتشر گردید. موسیقی کادمن برای ارکستر به عنوان “راپسودی شرقی” در سال ۱۹۲۱ منتشر شد. در سال ۱۹۱۷، هنری هاوسلی (۱۹۲۵-۱۸۵۱) یک کانتاتا برای تکنوازان، گروه کر و ارکستر با عنوان «عمر خیام منتشر کرد،. اندکی بعد، در سال ۱۹۲۴، آهنگساز سوئیسی، رابرت بلوم (۱۹۹۴-۱۹۰۰)، اولین سمفونی خود را با تکنوازی باریتون، با نام «عمر خیام» ارائه داد. به نظر می رسد که اکنون بیشتر این آثار از مجموعه اجراها از بین رفته اند. اما سوئیت‌ آرتور فوت بر روی صفحه گرامافون منتشر شده توسط کتابخانه کنگره ایالات متحده در دهه ۱۹۸۰ گنجانده شد.

کانتات یا کانتاتا (به ایتالیایی: (Cantata) یک قطعه موسیقی آوازی یک یا چندنفره با همراهی سازهای موسیقی و معمولاً چند موومانه است که اغلب توسط کُر همراهی می‌شود. کانتاتا نقطهٔ مخالف سونات است که فقط برای اجرا با سازهای موسیقی و بدون همراهی آواز نوشته می‌شود.

اقبال جهانی به رباعیات خیام در عصر جدید

قبل از جنگ جهانی اول، آهنگ های مبتنی بر رباعیات از کشورهایی غیر از بریتانیا یا ایالات متحده تعداد نسبتا کمی را به خود اختصاص داده بودند. اما این آهنگ ها به تدریج در سالهای بین جنگ و به ویژه در نیمه دوم قرن بیستم افزایش یافتنددر این دوره شاهد ایجاد آهنگسازی هایی از رباعیات خیام به زبان های مختلف ازجمله هلندی تا روسی و نیز از فنلاندی تا پرتغالی هستیم.

فیروس باچور یک موسیقیدان ازبکستانی در دهه ۱۹۹۰ اپرایی با موضوع عمر خیام ساخت. همچنین در این دوره موجی از آهنگ سازی با استفاده از ترجمه های فیتز جرالد به زبان انگلیسی شکل گرفت. تعداد زیادی از موزیسین های پاپ از کشورهای مختلف از رباعیات الهام گرفته‌اند، در حالی که خیام و فیتزجرالد هم در بخش‌های نوظهور موسیقی جهان و هم در موسیقی مورد استفاده در عرفان غربی بر اساس تفکر شرقی تأثیرگذار بوده‌اند.
تاکنون قالب های کلاسیک تر در تنظیمات، رایج ترین فرم های آهنگسازی به کار گرفته شده اند . در میان آهنگسازان امروزی، برخی از نامداران آهنگسازی از رباعیات در ساخت موسیقی الهام گرفته اند. آلن هوانس (۱۹۱۱-۲۰۰۰) در سال ۱۹۷۵ یک اثر بزرگ به نام «رباعیات، تنظیمی برای راوی و ارکستر نوشت که دو بار ضبط و اجرا شده است.
پل هیندمیت (۱۹۶۳-۱۸۹۵) در سال ۱۹۴۵ از دو رباعی به زبان انگلیسی برای آکاپلا ( شکلی از موسیقی آوازی یک یا چندنفره است ) در یک ضبط در سال ۱۹۹۸ بهره گرفته است. در سال ۱۹۵۹، بیتی از رباعیات به صورت اصل فارسی آن در آهنگی به نام ‘Strophes’ توسط کریستوف پندرسکی استفاده و چندین بار اجرا شده است. یک آهنگساز هلندی به نام لکس ون دلدن (۱۹۱۹-۱۹۸۸)، در سال ۱۹۴۸ برنده جایزه موسیقی شهر آمستردام را برای اجرای کانتاتا، تنظیمی برای تک‌صدا، گروه کر، دو پیانو و سازهای کوبه‌ای شد.

به علاوه دو فیلم دیگر درباره عمر خیام از موسیقی فیلم ویژه ای برخوردار بودند. موسیقی اولین اثر از فیلم «زندگی، عشق ها و ماجراهای عمر خیام» که با نقش آفرینی کرنل وایلد همراه بود و در سال ۱۹۷۵ به نمایش درآمد،در واقع آخرین موسیقی فیلمی بود که توسط آهنگساز آمریکایی ویکتور یانگ (۱۸۹۹-۱۹۵۶) نوشته شده بود. این فیلم به همراه موسیقی آن بر روی ویدئو ضبط شده است. اخیراً فیلم «میراث دار: افسانه عمر خیام» در سال ۲۰۰۵ با موسیقی التون (فرخ) آهی منتشر شد. اثر کامل بر روی DVD موجود است.
تأثیر رباعیات در گستره ای از موسیقی پاپ امروزی، از جمله جاز، فولک، سول و راک اند رول نیز قابل مشاهده است. اسامی شاخصی که توسط کومانز (Coumans) نام برده شده است عبارتند از: دوروتی اشبی نوازنده جاز. وودی گاتری خواننده فولکلور آمریکایی؛ ، و آلن توسن و ویلی هارپر نوازندگان سول می باشند.

کمی آنطرف تر، خواننده مصری ام کلثوم هم آهنگ هایی را به زبان عربی بر اساس رباعیات خیام اجرا و ضبط کرده است (گارارد، ص ۲۲۷). در زمینه موسیقی جهانی، یک گروه ایتالیایی میلاگرو آکوستیکو و یک گروه فرانسوی به رهبری عابد ازری هر کدام متون رباعیات را به زبان های مختلف با سازهای شرقی و غربی تلفیق کرده اند.

در سال ۲۰۰۲ ، یک گروه ایرانی-آمریکایی به نام Axiom of Choice، یک قطعه آوازی تحت عنوان «کاوشی فراجهانی از دیدگاه عرفانی عمر خیام» اجرا کردند. این قطعه در پی تولید دو دیسک فشرده در اواسط دهه ۱۹۹۰ توسط Clarity Sound and Light، با موسیقی بدون کلام توسط J. Donald Walters که از رباعیات الهام گرفته شده بود، انجام شد. یکی دیگر از ضبط‌ها «فانتزی ایرانی برای سیتار و تبلا» و دیگری «سفر موسیقایی به دنیای درونی شعر عاشقانه عرفانی عمر خیام» است.
واضح است که تا قرن بیست و یکم، یاد و نام عمر خیام و رباعیاتش از طریق این آثار موسیقی و نیز انتشار مستمر اشعار در قالب کتاب زنده نگاه داشته شده است .برخی از تفاسیرموسیقایی، مربوط به دوره‌های پیشین و همچنین عصر جدید، ممکن است چندان با ابیات اصیل فارسی یا جهان‌بینی اصلی آنها همخوانی نداشته باشند. اما وجود موسیقی مبتنی بر رباعیات، و به‌ویژه ضبط و اشاعه چنین موسیقی‌هایی در سطح جهانی، آگاهی شاعر قرون وسطایی پارسی و مترجم انگلیسی دوران ویکتوریایی او را برای طیف بیشتری از مخاطبان در دسترس قرار می دهد .

مترجم: حبیب الماسیان

منبع:
ویلیام اچ. مارتین و ساندرا میسون، «خیام، عمر. ثار موسیقی متاثر از رباعیات، دایره المعارف ایرانیکا،
نسخه آنلاین، ۲۰۰۹، قابل دسترس
https://iranicaonline.org/articles/khayyam-omar-musical-works-rubaiyat

با تشکر از هفته نامه وزین خیام نامه که این مقاله را در تاریخ چهارشنبه ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ منتشر کرد .

دانلود پی دی اف مقاله :
تاملی بر نقش رباعیات خیام در ذوق و قریحه آهنگسازان- حبیب الماسیان