تاریخ‌نگاری سرایش شاهنامه و اختلاف در تاریخ‌نگاری زادروز فردوسی
تاریخ‌نگاری سرایش شاهنامه و اختلاف در تاریخ‌نگاری زادروز فردوسی
یادداشت: مهندس یاسر موحدفرد (دبیرکل و رییس بنیاد فردوسی)
بخش نخست- ۲۵ اسفند پایان سرایش شاهنامه
چندی است، یکم بهمن‌ماه را زادروز حکیم فردوسی خوانده‌اند، این تاریخ خودخوانده از سوی موسسه‌ای در مشهد رقم خورده که باید گفت در هیچ جای شاهنامه فردوسی، بدان اشاره‌ای نشده است!
اکنون زادروز فردوسی پس از هزار سال چگونه کاویده شده است؟
هیچ کتاب تاریخی ویا میراث مکتوبی تا کنون به زادروز فردوسی اشاره‌ای نداشته‌اند حتی کتاب‌هایی که به دروغ تاریخی یاری خواستن فردوسی بزرگ از محمود غزنوی اشاره‌هایی داشته‌اند.
مشخص است، چنین دروغ‌های تاریخی به دستور فرمانروایان آن روزگار، نگارش می‌یافته است. سفارش سرایش دانشنامه شاهنامه از سوی فردوسی با یاری فرمانروایان توس – تابران به همین راحتی به سلطان محمود نسبت داده می‌شد.
با وجودی که در هنگام سرایش نخستین داستان شاهنامه که سرآغاز داستان بیژن و منیژه بوده است و همسر خردورز فردوسی در دوران بارداری دخترشان بوده است، محمود غزنوی خردسالی بیش نبوده است!
اما راه‌اندازی خیزش برای برگزاری رویداد زادروز فردوسی، چه سودی می‌تواند داشته باشد؟!
حال آن‌که مفاخر بزرگ ایران به تاریخ‌نگاری میراث مکتوب خود بیشتر توجه داشته‌اند تا آن اثر از دستبرد دیگران در امان بماند و توجهی به نگارش زادروز خود نداشته‌اند؛
دلیل این مهم آن است که اثرهای خود را از هر گونه دستبرد فرهنگی پاس می‌داشتند و از به نام خود کردن میراث مکتوب به نام دیگران در جای‌ها و زمان‌های دیگر جلوگیری می‌شده است.
در زمینه نگارش شاهنامه فردوسی هم فردوسی در دو بیت پایانی کتاب سترگ خود تاریخ‌نگاری دقیقی با بهره‌گیری از فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی داشته است؛ چه آن‌که هم از گاه‌شمار باستانی و هم از گاه‌شمار اسلامی بهره گرفته است.
حکیم فردوسی توسی در دو بیت پایانی شاهنامه سروده است:
سرآمد کنون قصه یزدگرد
به ماه سپندارمذ روز ارد
ز هجرت شده پنج هشتاد بار
که پیوستم این نامه نامدار
حکیم توس پایان داستان‌های راستان شاهنامه را داستان پیروزی مسلمانان بر یزدگرد ساسانی برگزیده است؛ سپس با بهره‌گیری از گاه‌شمار باستانی که ماه‌های دوازده‌گانه شامل ٣۰ روز داشته و هر روز در این ۱۲ ماه، نامی اختصاصی هم داشته است؛
بدین روی فردوسی، پایان سرایش شاهنامه را در روز ارد (٢۵ ام) از ماه سپندارمذ (اسفندماه) می‌نگارد، پس از آن استاد سخن از گاه‌شمار اسلامی بهره برده تا پایبندی خود را به تمدن ایرانی اسلامی نشان دهد؛
اگر ۵ را در ۸۰ ضرب کنیم، ۴۰۰ سال پس از هجرت پیامبر ارجمند اسلام را نشان می‌دهد؛ پایان سرایش شاهنامه فردوسی سال ۴۰۰ هجری مهی (هجری قمری) است که برابری آن سال ٣٨٨ هجری خورشیدی خواهد بود.
فردوسی به پیوستن (سرودن) نامورنامه که شاید دانشنامه‌ای باشد که در نزد ایرانیان به گونه کتبی و شفاهی نسل به نسل به یادگار مانده بود، اشاره می‌کند.
بنیاد فردوسی افتخار دارد، سال‌روز هزاره شاهنامه فردوسی را به گاه‌شمار خورشیدی در ٢۵ اسفند ۱٣٨٨ به نام ایران در یونسکو به ثبت جهانی برساند که در فهرست رویدادهای فرهنگی، هنری و علمی سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد در سال‌های ٢۰۱۱ – ٢۰۱۰ به گونه جهانی به ثبت رسمی رسانده و آن را ماندگار کرده است.
بخش دوم- اختلاف در تاریخ‌نگاری زادروز فردوسی
برپایه پژوهشی درباره سال‌شمار زندگانی فردوسی در شاهنامه از سوی علیرضا شاپورشهبازی با توجه به نگره «پروفسور ژول مول» در زمینه «کنون عمر نزدیک هشتاد شد» این بیت را به آخرین سال‌های زندگانی فردوسی مربوط می‌دانند که با کم کردن از تاریخ سال‌مرگ وی در حدود سال ۴۱۱ هجری قمری، تاریخی در حدود سال ۳۳۰ هجری را برای زادروز فردوسی اثبات می‌کند.
فردوسی به هنگام سخن از دوره ساسانیان ٣ بار از ۶٣ سالگی خود یاد می‌کند؛
نخست- در آغاز پادشاهی بهرام دوم می‌سراید:
«می لعل پیش‌آور ای روزبه که شد سال گوینده بر شصتوسه»
دوم- در آغاز داستان شاپور دوم (۸۰۰ بیت پس از بیت یادشده)، سروده است:
«چو آدینه هرمزدِ بهمن بُود
بر این کار فرخ نشیمن بود
می لعل پیش‌آور ای هاشمی
ز خُمی که هرگز نگیرد کمی
چو شصتوسه شد سال و شد گوش کر
ز بیشی چرا جویم آیین و فر»
سوم- در آغاز داستان یزدگرد اول می‌سراید:
«اَیا شصتوسه ساله مرد کُهُن
تو از باده تا چند رانی سُخُن»
این ٣ مورد در یک بخش از شاهنامه آمده‌اند و نزدیک بودن این بیت‌ها به هم نتیجه می‌دهد که این بخش در یک سال مشخص، یعنی ۶٣ سالگی حکیم توس، سروده شده است.
بدین روی قطعه دوم، تاریخی بسیار مهم را مشخص می‌کند، «هرمزد ِ بهمن» یعنی نخستین روز از یازدهمین ماه سال، تنها در سال ۳۷۱ یزدگردی به روز آدینه (جمعه) برابر شده است، یعنی روز آدینه ۱۴ ژانویه ۱۰۰۳ میلادی!
چون این سال با ۶٣ سالگی فردوسی برابر بوده است؛ با کم کردن ۶۳ سال از سال ۳۷۱ هجری، می‌توان گفت فردوسی در سال ۳۰۸ یزدگردی (۳۰۸= ۶۳ – ۳۷۱) برابر با ۹۳۹ میلادی و ۳۲۹ هجری قمری زاده شده است!
اینک تاریخ تقریبی زادروز فردوسی را از روی سروده حکیم توس، می‌توان به دست آورد.
در بیت «می لعل پیش‌آور ای روزبه که شد سال گوینده بر شصتوسه»
واژه «که شد» اشاره به رسیدن زمان زادروز فردوسی دارد (اگر چه خود آن زمان به دقت ذکر نشده است) اما اندکی پیش از این مورد، فردوسی به خود می‌گوید از کار دست بکش و به نوشیدن شربت روی‌آور که جشنی بزرگ پیش آمده است:
«شب اورمَزد آمد از ماه دی
ز گفتن بیاسای و بردار می»
این بیت ۷۷ خط پیش از شعر «که شد سال گوینده بر شصتوسه» آمده است. اکنون متوجه می‌شویم که فردوسی به «شب اورمزد دی»، یعنی روز «۳۰ آذر» اشاره دارد؛ چون اصطلاح «شبِ» یک روزِ مشخص در زبان فارسی به معنی روز پیش از آن است، چنان‌که در مکالمه امروزین هم «شبِ جمعه» به معنی پنج‌شنبه شب است.
بنابراین فردوسی در هنگام سرودن این بیت در حدود سال ۳۷۱ یزدگردی برابر با سه‌شنبه ۱۵ دسامبر ۹۳۹ میلادی می‌زیسته است و در جمعه یکم بهمن‌ماه همان سال، برابر با ۱۴ ژانویه ۱۰۰۳ میلادی، دست‌کم ٨۰۰ بیتی از شاهنامه را در همان یک سال سروده بوده است، یعنی هر روزی ۲۷ بیت به طور متوسط در آن سال می‌سروده است.
چون بیت «که شد سال گوینده بر شصتوسه» که خبر از رسیدن تاریخ زادروز فردوسی دارد ۷۷ سطر پس از بیت «شب اورمزد آمد و ماه دی» که مقصود جمعه ۱۴ ژانویه ۱۰۰۳ باشد، سروده شده است؛ پس میان آن سرایش می‌بایست، دو سه روز فاصله بیاندازیم؛
بدین ترتیب تاریخ جشن شصت و سومین زادروز فردوسی در آدینه ٣ دی‌ماه سال ۳۷۱ یزدگردی برابر ۱۸ دسامبر ۱۰۰۲ میلادی را هم به راحتی می‌توان به دست می‌آوریم!
اکنون باید توجه داشت که فردوسی اگرچه گاهی در شعرهای خود از گاه‌شمار هجری قمری برای بیان سال بهره گرفته اما برای بیان ماه و روز را هم بر شیوه گاه‌شماری باستانی (یزدگردی) بهره می‌گرفته است.
بنابراین به هنگام سخن از «که شد سال گوینده بر شصتوسه»، هم‌چنان که از ۷۷ شعر پس از آن برمی‌آید (شب اورمزد آمد و ماه دی) و یا ٨۰۰ بیتی، پس از این بیت (چون آدینه هرمزد بهمن بود) رویکرد فردوسی مشخص می‌شود که به یک روز و ماه ایرانی اشاره شده است.
در گاه‌شمار باستانی (یزدگردی)، هر ۱۲ ماه سال، ٣۰ روز داشته که به پایان هر سال ۵ روز (پنجه نیاکان) افزوده می‌شده است که در نتیجه، هر سال باستانی ایرانیان ۳۶۵ روز داشته است البته برپایه سال کبیسه، هر چهار سال یک روز (۲۴ ساعت) از سال خورشیدی به جلو می‌افتد.
بنابراین آن‌چه فردوسی به هنگام سرودن «که شد سال گوینده بر شصتوسه» به آن اشاره کرده ٣ دی‌ماه سال ۳۷۱ باستانی (یزدگردی) و ۶٢ سال کامل را نشان می‌دهد.
بدین منظور ۱۶ روزی از ۶٢ سال خورشیدی کامل، کمتر بوده است، پس ٣ دی‌ماه سال ۳۰۸ یزدگردی برابر با جمعه ٣ ژانویه ۹۴۰ میلادی بوده است که حاصل افزایش ۱۶ روز بر ۱۸ دسامبر سال ۹۳۹ است.
پس با این پژوهش ژرف‌نگرانه، تاریخ تقریبی زادروز فردوسی، ٣ دی‌ماه سال ۳۱۹ خورشیدی است، نه یکم بهمن‌ماه.
پاینده باد یاد دانشنامه‌نگار بزرگ ایرانی و برترین حماسه‌سرای گیتی حکیم فردوسی.
منبع: کانال بنیاد فردوسی bonyadferdowsi
🎨 همکاری در پژوهش، همایش و نمایشگاه
📚 بازشناسی مفاخر، فرهنگ، هنر و تمدن ایران
🌍 پیشینه ملی و فراملی ۱۲ساله
🌐 دارنده ثبت‌های جهانی یونسکو
🎭 نقالی، پهلوانی و هزاره شاهنامه