نگاهی به تحریر در آواز ایرانی

تحریر در موسیقی ایران دارای معیار است و تداوم زمان تحریر دلیل صحت آواز و ترجیح خواننده نیست در آواز ایرانی, تحریر گاهی به صورت بم یا تودماغی ادا می شود

تحریر یکی از مهم ترین ارکان آواز ایرانی و همچنین از متعلقات انحصاری این هنر ملی ما است. به علاوه آواز ایرانی یکی از معدود آوازهای دنیا است که خواننده در آن به بداهه خوانی می پردازد. در هنر غیرقابل پیش بینی و خلق الساعه بداهه خوانی تحریر یکی از رکن های مهم کار آوازخوان به شمار می رود.

اما به راستی مفهوم تحریر چیست و چرا و چگونه به همراه سایر ادوات و متعلقات آواز سنتی روز به روز بیشتر به حاشیه رانده می شود؟

تحریر در آواز ایرانی

ساختمان آواز ایرانی بر دو اساس بنا شده است: شعر شامل ملودی کلامی یا کلام ملودیک و تحریر (ملودی بی کلام). طبیعی است که وزن کلی آواز تابعی از وزن شعری و بحور عروضی است که در مورد هر شعری مختص همان سروده است؛ البته به ضرورت اجرای آوازی هر خواننده به سلیقه خود متر آوازی مشخصی را برمی گزیند و زینت ها و ظرایف و دقایقی را به آن می افزاید. بر همین منوال وزن تحریر نیز تابعی از وزن شعر در حال اجرا خواهد بود. اگر هنر آواز ایرانی را به نقاشی تشبیه کنیم، شعر در خدمت بیان مفهومی به مثابه زمینه و مضمون اصلی نقاشی عمل می کند و تحریر مانند رنگ آمیزی در خدمت تکمیل فضای اثر قرار می گیرد. نظیر این نسبت در تکلم انسان نیز برقرار است.

دو رکن مهمی که انسان آنها را هنگام صحبت کردن به کار می برد نخست انتخاب کلمات مناسب و در مرحله مهم تر گزینش لحن و موسیقی مخصوص به همراه حالت های ویژه میمیک صورت و سایر اعضای بدن است که به آن «زبان بدن» گفته می شود. مجموعه اینها در خدمت بیان منظور و مفهومی است که قرار است گوینده آن را به دیگران منتقل کند. در حقیقت اهمیت کفه مربوط به لحن و شیوه بیان در سخن گفتن آنقدر سنگین تر است که حواس شنونده بیشتر معطوف به آهنگ بیان کلمات گوینده می شود تا خود کلمات. اما در هنر آواز ایرانی، خواننده ضمن حفظ کلام و ادای لحن مربوط به آن زبان بدن را از حالت بیرونی به درونی تبدیل می کند. یعنی می کوشد تا با افزودن ظرافت های آوایی بی کلام و استفاده از شهود، دریافت های خود از شعر را در تحریرهای آواز متبلور کند.

دکتر حسن انوری در فرهنگ روز سخن تحریر یا چهچهه را به معنای آواز خواندن پرندگان به ویژه بلبل و در موسیقی ایرانی غلتاندن آواز در گلو می داند. مهدی ستایشگر نیز در واژه نامه موسیقی ایران زمین تحریر را غلت دادن و کشش در آواز معنی می کند و می نویسد: «تحریر در موسیقی ایران دارای معیار است و تداوم زمان تحریر دلیل صحت آواز و ترجیح خواننده نیست. در آواز ایرانی، تحریر گاهی به صورت بم یا تودماغی ادا می شود. معمولاً دهان در موقع حذف مصوت کلامی و شعری بسته است… تحریر گاهی با کلماتی مانند جانم، ای دل، دلم و امان ادا می شود… لیکن برخی را عقیده بر این بوده و هست که تحریر نباید با کلام همراه باشد. از جمله مرحوم محمود کریمی به تبع بعضی استادان به شاگردان سفارش می کرد که تحریر را با مصوت آ شروع کنند و از ادای کلماتی نظیر ای دل، ای خدا و عزیز بپرهیزند.»

تحریر بیش از هر چیز رازی است سر به مهر که هرکسی می تواند از لحن آوای مجری آن برداشت خاص خود را بکند و به نوعی خوشه چین هنر هنرمند باشد. تحریر در تاریخ نه چندان مشخص و پرابهام موسیقی ایرانی مسیری نامشخص را طی کرده است. پیشینه تحریر تا پیش از ورود دستگاه های ضبط و پخش صوت به ایران پر از گمانه زنی های فراوان بوده است. به احتمال زیاد می توان دلیل رشد روزافزون نقش تحریر در آواز را در تحریم موسیقی در ایران پس از اسلام دانست.

حرام اعلام شدن ساز و متعاقب آن به پستو رانده شدن اجرای ملودی های غنی گستره موسیقی ایرانی، همان گونه که این موسیقی را بر آن داشت تا ادامه حیات خود را در اجرای آوازهای مذهبی بجوید؛ عاشقان و شیفتگان نغمه های گهروار ایرانی را نیز واداشت تا هر قدر که می توانند قابلیت ها و توانایی های ساز های ما را به آواز این سرزمین منتقل و از حنجره به جای ساز استفاده کنند. این گونه بود که روز به روز بر جنبه رازوارگی و رازگونگی تحریر افزوده شد. چرا که به قول دکتر جلال الدین کزازی اصولاً ایرانیان مردمانی راز در راز هستند و چه بستری بهتر از آواز و موسیقی برای انتقال رازهای ناگفتنی، که می گویند سخن کز دل برآید لاجرم بر دل نشیند. نیوشیدن تحریر بسان سفری خیال انگیز به باغ فرهنگ و هنر ایرانی است، باغی که گل های آن را می توان به شعر و عطر و بوی آن را می توان به تحریر تشبیه کرد.

نخستین آوازهای ضبط شده ایرانی در حدود یکصد سال پیش ما را به این نتیجه می رساند که در میان گونه گونی انواع سبک ها و شیوه های آوازخوانی قدیم، تحریرهای خوانندگان نیز تنوع و تفاوت چشمگیری با یکدیگر داشته اند. به علاوه خوانندگان جدید نیز کم کم به تبع دیگر افراد دنیای مدرن، با استفاده از ابزارهای نو به گوش کردن صدای ضبط شده خویش با هدف رفع معایب آن پرداختند. احتمالاً نخستین خواننده تاریخ موسیقی ما که به این روش در برطرف کردن کم وکاستی های کار خود کوشید و با حذف شاخ و برگ های اضافی نهال آواز خود را بارور کرد، سیدحسین طاهرزاده بوده است. او یک دستگاه فونوگراف در اختیار داشت و مدام صدای خود را ضبط و استماع می کرد.

امروز اگر به صفحه های به یادگار مانده از طاهرزاده گوش کنیم در میان آن همه خش خش ناشی از گذشت سالیان متمادی، صدایی می شنویم به غایت زیبا و زلال و دقیق در بیان شعر و تلفیق آن با موسیقی. از همه مهم تر تحریرهایی متنوع که با دقت و ظرافت در کنار هم چیده شده اند و سرعت اجرای آنها شگفت انگیز است. به این ترتیب در سال های بعد شیوه متمایز طاهرزاده که وجوه اشتراک فراوانی با هنرمند متاخرتر از او یعنی «جناب دماوندی» [جناب جنبه احترام آمیز ندارد، نام این استاد در تاریخ موسیقی ایران به همین صورت ثبت شده است] داشت، رواج فراوانی یافت. به صورتی که رد پای این شیوه را می توان در دوره هایی از زندگی خوانندگانی چون قمرالملوک وزیری، ادیب خوانساری، بنان، ظلی و سرانجام شجریان و بسیاری از خوانندگان امروزی جست وجو کرد. شیوه ای که شاخصه و وجه تمایزش در تنوع و گونه گونی و فراوانی تحریرهای آن است.

اگر انگاره تاثیر حرام شدن موسیقی در گسترش و بسط تحریر در آواز ایرانی در دوران پس از اسلام را نادیده بگیریم، بی گمان تعدد و تنوع نغمه ها و ملودی های شگفت انگیز ایرانی دیگر زمینه رشد و رونق تحریر در آواز بوده است. ایرانیان از دیرباز مردمانی شعردوست بوده اند. به گونه ای که آثار شاعرپیشگی و رمانتیسیسم را در جای جای زندگی مردمان قدیم و امروز این سرزمین می توان مشاهده کرد. شرایط تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی این مرز و بوم نیز همواره ایجاب می کرده تا آنان منظور و مقصود خود را با ایهام، کنایه، ضرب المثل، استعاره و خلاصه به صورتی شاعرانه بیان کنند.

شعر به جز ادبیات در رونق هنرهای موسیقی و خوشنویسی ایرانی هم نقش بسزایی ایفا کرده است. موسیقیدانان ما در ترکیب و تلفیق شعر و موسیقی تا آنجا که وزن و ساختار ملودی های گوشه ها و دستگاه ها اجازه می داده است از یک تا چند بیت از اشعار پارسی گویان و پارسی سرایان را به نغمه های ملی مزین می کرده و آنها را درهم می آمیخته اند. در مرحله بعدی بخشی یا تمام گوشه هایی که تا زمانی هیچ شعری در آنها نمی گنجیده است را به صورت قطعات سازی و یا تحریری به امانت به نسل های بعدی می سپرده اند تا شاید روزی شعری متناسب و هم وزن با آن قطعه از لحاظ وزن شعری نامتعارف سروده شود.

تحریر در آواز ایرانی مناسب ترین ابزار برای گردش ملودیک و ارائه و سپس درهم آمیختن نغمه ها توسط خواننده به شمار می رود. البته همه یا بخشی از مراحل ردیف کردن بعضی گوشه ها در پی هم و حتی اجرای کامل یک گوشه خاص با کلام هم ممکن است؛ اما گاهی به دلایل پیش گفته شرایط شعر و کلام و به نوعی ناهمخوانی آن با ملودی به خواننده فرصت اجرای کامل نغمه باکلام را نمی دهد و اینجا است که قدرت و قابلیت خواننده در ابداع تحریرهای گسترده و متنوع به کمک او می آید و تحریر چون نگینی بر انگشتری آواز شروع به درخشش می کند. تحریرهای هر خواننده به ضرورت ساختار حنجره و تارهای صوتی و فیزیک بدنی او متفاوت است. به علاوه شرایطی چون زیستن در منطقه ای خاص و میزان قدرت خلاقه و هوش موسیقایی در آواز همواره رنگ های متفاوتی از اجراها و صداها را در هر شخصی پدید می آورد. مجموعه این عوامل شیوه ها و سبک ها را در خوانندگی تشکیل می دهند که بی گمان یکی از مهم ترین وجوه تمایز شیوه ها از یکدیگر کیفیت و تحریرهای خواننده آن شیوه است. مرور تحریر های خوانندگانی چون قمرالملوک وزیری، نکیسا، جناب دماوندی، تاج اصفهانی، محمودی خوانساری، سیدحسین طاهرزاده، ادیب خوانساری، اقبال آذر، ایرج، گلپایگانی، ظلی، سلیمان امیرقاسمی، علیرضا افتخاری، روح انگیز، محمدرضا شجریان، غلامحسین بنان و بسیاری دیگر می تواند ما را با جلوه های گوناگون این بخش مهم از آواز ایرانی در تاریخ یک صدساله ضبط موسیقی در ایران آشنا کند. بلبلان خوش آوایی که هر یک هویت و وجه تمایزی مخصوص به خود و شیرینی و ملاحتی منحصر به فرد در ارائه تحریرها داشته اند. تا آنجا که حتی مرور نام آنان، هر یک از شیفتگان دیرین موسیقی این مرز و بوم را دچار دلتنگی برای شنیدن آواهای گرم آنان می کند:

«خیال روی تو چون بگذرد به گلشن چشم  دل از پی نظر آید به سوی گلشن چشم»(حافظ)

تحریر به جز آواز از متعلقات تصنیف ایرانی نیز به شمار می رود. منتها در این قطعه کلامی پرطرفدار و ریتمیک، تحریرها به تبع حس و حال و مفهوم کلمات و سرضرب ها، رنگ آمیزی و گونه گونی خاص خود را می یابند. گاه خوانندگانی در میانه تصنیف به اجرای تحریرهای آوازی بی کلام و با کلام- فارغ از شعر تصنیف و ترانه- بر زمینه صدای ارکستر می پردازند. اگر تحریر آوازی موسیقی مان را در دنیا یگانه بدانیم- که چنین نیز هست- اما تحریرهای تصنیفی فقط از نظر جنس و بافت مختص موسیقی ایرانی هستند، به علاوه عواملی چون نوع تلفیق و در نظر گرفتن مولفه هایی چون ریتم های بومی. چرا که تحریرها در ترانه های موسیقی بسیاری از ملل دیگر به شکل های گوناگون حضور دارند؛ از موسیقی عربی، استانبولی و آذربایجانی که تحریرهای خوانندگان آنها نزدیکی بیشتری به آواگران ما دارند، گرفته تا خوانندگان موسیقی اسپانیولی و آمریکا و اروپای لاتین که از تحریرهای خاص آنها در موسیقی پاپ ایرانی نیز گرته برداری می شود. در نوع اخیر که به آن غلت یا تریل (trill) گفته می شود، خواننده نتی را پشت سر هم و پیوسته اجرا می کند و به آن سرعت می بخشد. ضمن اینکه اجرای تحریر و غلت- از هر نوعی – جزء تکنیک های گرم خوانی در آوازهای بیشتر ملل و مشخصه کار هر خواننده به شمار می روند. (جالب اینکه هم غلت در آواز ایرانی وجود دارد و هم تحریر در نوعی از آواز پاپ ایرانی) البته کم نیستند خوانندگان مختلفی در دنیا که کلام را به صورت ساده و بدون غلت و تحریر و حداکثر با تاکید و آکسان روی بعضی حروف و کلمات اجرا می کنند.

امروز در دوره رنگ باختن جلوه های مختلف هنرهای سنتی تحریرهای آواز ایرانی نیز در حال شروع دوره ای جدید از حیات دیرین خود هستند.

گاه در محافل دیده می شود که هنگام اجرای تحریر توسط یک آوازخوان جوان ترها و نسل سومی ها کنجکاوانه به او می نگرند و اگر بتوانند رودربایستی را به کناری بنهند، از بزرگترها فلسفه تحریر دادن خواننده را می پرسند. بر صاحب دلان پوشیده نیست که تحریر مانند نقش های قالی، کشش ها و حرکات دست خوشنویسی و رنگ آمیزی های مینیاتور ایرانی جزیی مهم از هنر ایرانی به شمار می رود. اما همچنان که بیگانگی نسل جدید با جلوه های پرارزش تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم نیز چندان عجیب نیست، پس چندان باعث شگفتی نخواهد بود اگر در آینده دور یا نزدیک موسیقی دنیای مدرن به تحریرهای آواز ایرانی نیز ناخنکی بزند و از آنها در جایی از مناسبات خود بهره ببرد؛ درست مثل تحریرها و غلت های موسیقی دیجیتال. با این وجود تحریر ایرانی مثل رنگ گل های قالی، همیشه ایرانی خواهد ماند.

نویسنده : علی شیرازی

مطالب مرتبط:

درباره ی علی شیرازی 

وبلاگ هنرمند ارجمند علی شیرازی 

نگاهی به صدا و آوازِ «علی شیرازی»

دیدگاهتان را بنویسید

دکمه بازگشت به بالا
بستن
بستن